In 2017 was Michael Ignatieff  * gevraagd om in Utrecht een lezing te geven over rechtvaardigheid en politiek in het Bijbelboek Psalmen, in een bijzondere concertreeks van alle 150 psalmen (getoonzet door verschillende componisten) door het Nederlands Kamerkoor. Toen hij daarna naar de muziek van de psalmen luisterde, onderging hij een intense ervaring. ‘De muziek was prachtig, de woorden raakten me diep en de ervaring had een louterend effect, dat ik tot op de dag van vandaag probeer te verklaren. Ik was gekomen om een lezing te geven, maar wat ik vond was troost: in de woorden, de muziek en de tranen van herkenning van de toehoorders.’ Michael Ignatieff ging op zoek naar het antwoord op de vraag: wat is troost? Wat betekent troost voor hem, zoon van een Russische gelovige vader, die zelf het geloof had losgelaten, wat raakte hem én andere toehoorders van de psalmen zo diep? Ignatieff schreef een reeks van portretten van vele grote mannen en twee vrouwen door de eeuwen heen, die zich staande moesten houden in het leed van hun tijd en van hun leven. Zij hebben ons hun dagboeken, hun woorden, hun kunst en filosofie nagelaten, die ook ons moed kunnen geven in moeilijke tijden. Hij schrijft over de moed en de troost van onder andere Paulus, van Cicero, keizer Marcus Aurelius, Dante, Karl Marx, Abraham Lincoln, Gustav Mahler, Anna Achmatova, Albert Camus en als laatste Cicely Saunders, die het eerste hospice begon. Van al deze mensen geeft Ignatieff een portret, hij beschrijft hun leven en wat zij te verduren kregen. Om vele redenen is onze tijd door corona een moeilijke tijd; als je leest wat de zorgen van al deze mensen waren in tijden van oorlog en geweld en zonder gezondheidszorg, dan relativeert dat de zorgen van onze tijd.

Ignatieff beschrijft Anna Achmatova, de Russische dichter, van wie haar zoon Lev tijdens de Grote Zuivering in 1938 in Leningrad in de gevangenis zat. Elke dag, jarenlang, stonden voor deze gevangenissen rijen vrouwen te wachten op een bericht van hun man, hun zoon, hun broer, die misschien allang gedeporteerd of geëxecuteerd was. Anna Achmatova stond 17 maanden tussen hen – haar zoon kwam thuis, haar man niet. Eén vraag van een mede-wachtende – ‘Zou iemand dit ooit kunnen beschrijven?’ – zette Anna Achmatova er toe aan om de gedichtenreeks Requiem te schrijven, over al het leed dat miljoenen mannen en vrouwen is aangedaan tijdens de Grote Zuivering. Zoon Lev kwam terug, maar de man van Anna overleefde de gevangenschap niet. Haar persoonlijke leed maakte zij universeel in haar poëzie – pas lang na haar overlijden, in 1987, kon Requiem gepubliceerd worden in de Sovjet Unie. Anna Achmatova gaf het lijden van haar volk een stem, zij heeft nooit haar blik afgewend van wat er gebeurde, en zij heeft haar plicht als getuige gedaan. Ook dat is troost.

Het boek van Michael Ignatieff kan ons op het spoor zetten van belangrijke vragen. Wat is troost voor ons? Troost kan allerlei vormen aannemen: een arm om je heen, een kop thee, een belangstellende vraag, de schoonheid van de natuur, de schoonheid van kunst. Wat is troost voor ons in geloof? Hoe zouden wij dat voor onszelf verwoorden? Ignatieff vindt troost in de psalmen als ongelovige. Hoe lezen we als gelovige zijn woorden? Goed om daar over in gesprek te gaan! Michael Ignatieff reikt ons veel aan om onze gedachten – en ons geloof – aan te scherpen.

ds Ilse Hogeweg